Manonscritti

Indice e collocazione archivistica dei testi manoscritti di Prospero Alpini.

Venezia, Biblioteca Nazionale Marciana
Mss. ital., Cl. XI, cod. CX, provenienza Giacomo Morelli, coll. 7238, cc. 202r-214v.
Praelectiones in Gymnasio Patavino publicae habita (contenuto in Opuscoli varj raccolti da Jacopo Morelli l’anno
MDCCLXXXI).
Autografo.
1) cc. 202r-209v: 1615 mense ftbruarío. Orazio habenda in apertione porti medici patavini. Anno I. a surditate.
inc.: «Stirpium, quam animalium cognitione homines plus oblectari maiorique voluptate affici».
expl.: «Contendunt sane multi viri alioquin eruditissimi».
A c. 209v segue uno schema della prelezione.
2) cc. 210r-210v: Oratio in apertione porti medici apertione [sicl habenda anno MDCXVI Mense Maio.
inc.: «Solem patrem, terram matrem stirpibus esse naturae sapienza posterítatí tradiderunt».
expl: «Stoicis creditum est plantas non hahere calorem proprium insitumque, quo vivant, sed et plantarum et naturalium omnium
vitam a communi solis caliditate»
3) cc. 211r-212r: Semina Horti Medici.
inc.: «Antillis. 1614» (seguono 150 nomi di piante).
expl: «Quamoclit». )
4) cc. 213r-214r: De symptomatum surditatis meae causis.
inc.: «Quid Edipus? Democritum olim virum sapientissimum ad exordium orationis quam egit in Athenarum Gymnasio».
expl: «iisque affectibus molestissimis cum surditate affligi solent iis simul malis».
5) c. 214v: breve schema della Oratio in apertione horti medici (parte 2).

Venezia, Biblioteca Nazionale Marciana
Ms. lat. VII, cod. XLV, provenienza Giacomo Morelli 60, coll. 3265.
Prosperi Alpini Marosticensis Adversaria rei medicae et botanicae.
Autografo.
a) De signis morborum a membrorum qualitatibus, scilicet caliditate, fri giditate, forma, colore: pars potior de cerebro. Capitula
85, cc. 1-102;
b) De arte medicinali, libri duo, cc. 103-146;
c) In artem parvam Galeni, cc. 148-150;
d) De medicina generatim, cc. 151-156;
e) De febribus, cc. 156-173;
f) Oratio in apertione viridarii habenda, c. 174;
g) De morbo polono dialogus inter Alpinum medicum, Stzegala polonum peregrinum et Sekemberg senem itidem polonum, cc.
175-177;
h) De medicinis ad tertianas et quotidianas, cc. 177-184;
i) De methodica medicina, cc. 185-214;
k) De dorycnio et solatio maniaco sive furioso, epistola ad Annibalem Camillum, medicum perusinum, a. 1605, cc. 215-218;
1) De ulceribus, cc. 219-221;
m) De medicamentis apud methodicos, cc. 221-227; ù
n) De saltu, c. 228;
o) Ad obaesitatem, c. 228;
p) De plantis earumque usi. Excerpta, sine ordine, cc. 229-235;
q) De Dorycnio ex Plinio, lassitudinibus, atomatibus, venenis, peste, ma- leficiis, fascino, furfuratione, pediculis, humoribus,
fuligine, vaporibus, morbo polonico et gallico, concoctione, suppuratione, emollientibus, laxantibus et tendentibus, emplasticis,
extergentibus et poros pur- gantibus, operientibus et rarefacientibus, claudentibus, cc. 235-267;
r) Sylva orationis Francisco Mariae, duci Urbini, c. 267;
s) De fossilibus, sive de corporibus subterraneis, plantis, animalibus adversaria; inscripta: Faxit D. O. M. ut haec perficiam, cc.
268-284;
t) De porrigine et phydraciis, ad clar. Ioannem Maurocenum, Antonii filium, cc. 285-289.

Padova, Archivio dell’Orto Botanico
Busta XVVII
Cod. cart., mm. 125×235, cc. 206 numerate al recto (bianche le cc. 1, 149-151, 207), rilegato in cartone, autografo fino a c. 122v;
d’altra mano fino alla fine.
1) cc. 2r-9r: Averrois Cordubensis de animalibus liber primus, Prospero Alpino Marosticense medico et pbilosopho interprete una
cum Diodato Hebreo philosopho. Cayri Aegypti an. 1584.
inc.: «Volumus in hoc sermone tradere vias. […1»
expl.: «[…] nostra verba ordinem servare, quoniam is maxime est utilis in hac scientia»
2) cc. 9r-21v: Averrois Cordubensis de animalibus liber secundus.
inc.: «De compositione et divisione membrorum caput primum».
expl: «quod Graeci appellant salas, creatur cum spinis»
3) cc. 22r-38v: Prosperi Alpini Medici Marosticensis De Medicina Ae-grptiorum Liber primus.
inc.: «De felici reditu in patriam congratulatio […]»
expl.: «[…] quae procul dubio nativas temperaturas permutare solent».
Questo frammento del De medicina Aegyptiorum sembra essere in gran parte diverso dallo stampato.
4) Seguono (cc. 39r-73v) numerosi brani inediti, da assegnare alla prima parte (De morbis praevidendis) dell’opera più vasta
progettata dall’Alpini de medico praesagio, alla quale egli attendeva già durante il soggiorno egiziano. Com’è noto, Alpini
pubblicò solo la quarta parte dell’opera, cioè il De praesagienda vita et morte aegrotantium. I frammenti in questione possono
essere riuniti in tre gruppi:
– cc. 39-53v: inc.: «[.. .] quoniam fortis apoplexia fortem quoque […J»; cupi.: «[…] atque haec de insanientium prognostico dicta
sint»
– cc. 54r-56v: inc.: «In morbis itaque malignis [.. .]»; expl.: «[… crudo humore evacuari nobis praemonstrarent»
– cc. 57r-73v: inc. «Sputa quid sint […]»; expl.: «aliqua erosa ipsum expuisse existimo [.. .]
5) Segue a cc. 74r-122v: zibaldone di appunti dai primi tre libri del De simplicium medicamentorum facultatibus di Galeno
6) cc. 123r-206v: Lectiones in P.m Fen P.i Canonis Avicennae
inc.: «Tria sunt illa quibus maxime […]»
expl.: «3. distinctio piena inde haec […]»
7) cc. 193r-2o6v: De Febribus Tractatus
inc.: «De febribus igitur […1»
expl.: «[…] est loq. de actionis laesione partis […]»

Vicenza, Biblioteca Civica Bertoliana
Prosperi Alpini Marosticensis In lib. VI Diosc. De re medica commentaria habita ann. 1589.
Segn.: 451 – libr. Gonzati 28.5.2
Cod. legato in pergamena, 299 cc. (le prime 5 non num., poi dall’autore dall’1 al 224). Autografo.

Marostica (Vicenza), Archivio del Municipio
Prosperi Alpini Marosticensis medici De longitudine et brevitate morborum.
Cod. cart. , mm. 320×230, 43 cc. Numerate sul recto e sul verso, cartonato. Autografo.
Bibl.

Giuseppe Ongaro, I manoscritti di Prospero Alpini, in Alpiniana. Studi e testi, 1, a cura di Giuseppe Ongaro, Treviso, Edizioni
Antilia, 2011 (Pubblicazioni del Centro Studi Prospero Alpini di Marostica, 2) , pp. 15-32.