De balsamo dialogus

Il De balsamo dialogus, venne pubblicato in prima edizione a Venezia sub signo Leonis nel 1591, con dedica ai Riformatori dello Studio di Padova Francesco Priuli, Zaccaria Contarini e Leonardo Donà, arricchito del capitolo sul balsamo tratto dalle Observation de plusieurs singularitez et choses mémorabiles di Pierre Belon; successivamente, vide nuova luce nel 1592 ancora a Venezia, per i tipi del tipografo senese Francesco de Francisci unitamente al De plantis Aegypti con proprio frontespizio, paginazione unica e dedica al patrizio veneziano Giovanni Morosini. Scritto durante il soggiorno in Egitto, il dialogo – protagonisti l’autore e Melchiorre Guilandino – era stato frettolosamente pubblicato nel 1591 per l’insistenza di «dottissimi farmacopoli» ansiosi di veder riconosciuta pubblicamente l’esistenza di una specie considerata estinta da tempo al fine di poterne usare l’olio nella preparazione della teriaca e del mitridato. La questione era delicata, e fonte di continue polemiche: l’impossibilità di identificare con esattezza i componenti previsti dalle antiche ricette o la loro indisponibilità sul mercato non solo aveva prodotto in ambito universitario un ampio dibattito di carattere filologico per la corretta interpretazione dei testi antichi, ma aveva anche condotto medici e speziali a impegnarsi con assiduità nella ricerca di succedanei, che però rischiavano inevitabilmente di rendere scarsamente efficace il polifarmaco. Con la pubblicazione del suo piccolo dialogo, dunque, Alpini si proponeva di far conoscere la verità alla comunità dei medici e degli speziali affinché tornassero a utilizzare l’autentico balsamo orientale nelle loro preparazioni.

EDIZIONI

De balsamo dialogus

  • De balsamo dialogus. In quo verissima balsami plantae, opobalsami, carpobalsami, & xilobalsami cognitio plerisque antiquorum atque iuniorum medicorum occulta nunc elucescit. Ad Illustriss. Et Sapientissimos Patavinae Academiae Curatores, Venetiis, sub signum Leonis, 1591.
  • De balsamo dialogus. In quo verissima balsami plantae, opobalsami, carpobalsami, & xilobalsami cognitio plerisque antiquorum atque iuniorum medicorum occulta nunc elucescit. Ad Illustriss. Et Sapientissimos Patavinae Academiae curatores, Venetiis, apud Franciscum de Franciscis, 1592, in Prospero Alpino, De plantis Aegypti liber. In quo non pauci, qui circa herbarum materiam irrepserunt, errores, deprehenduntur, quorum causa hactenus multa medicamenta ad vsum medicin[ae] admodum expetenda, plerisque medicorum, non sine artis iactura, occulta, atque obsoleta iacuerunt. Accessit etiam liber De balsamo aliàs editus. Ad Ioannem Maurocenum Antonii filium Patricium Venetum, Venetiis, apud Franciscum de Franciscis, 1592, pt. II.
  • De balsamo dialogus. In quo verissima balsami plantae, opobalsami, carpobalsami, & xilobalsami cognitio plerisque antiquorum atque iuniorum medicorum occulta nunc elucescit, Patavii, apud Paulum Frambottum, 1639, in Prospero Alpino, De plantis Aegypti liber. Cum observationibus ac notis Ioannis Veslingii […] Accessit Alpini de balsamo liber. Editio altera emendatior, Patavii, typis Pauli Frambotti, 1640, pt. II.
  • De balsamo dialogus. In quo verissima balsami plantae, opobalsami, carpobalsami, & xilobalsami cognitio plerisque antiquorum atque iuniorum medicorum occulta nunc elucescit, in Prospero Alpini, Medicina Aegyptiorum. Accessit huic editioni eiusdem auctoris liber de Balsamo, et Rhapontico, ut et Jacobi Bontii Medicina Indorum, Lugduni Batavorum, ex Officina vid. & fil. Corn. Boutestein, 1718, pt. II.
  • De balsamo dialogus. In quo verissima balsami plantae, opobalsami, carpobalsami, & xilobalsami cognitio plerisque antiquorum atque iuniorum medicorum occulta nunc elucescit, in Prospero Alpini, Medicina Aegyptiorum. Accessit huic editioni eiusdem auctoris liber de Balsamo, et Rhapontico, ut et Jacobi Bontii Medicina Indorum. Editio nova, Lugduni Batavorum, apud Gerardum Potuliet, 1745, pt. II.

    De balsamo dialogus, in Thesaurus Antiquitatum Sacrarum. Complectens Selectissima Clarissimorum Virorum Opuscula, In Quibus Veterum Hebræorum Mores, Leges, Instituta, Ritus Sacri, Et Civiles Illustrantur ; Opus Ad illustrationem utriusque Testamenti, & ad Philologicam Sacram, & profanam utilissimum, maximeque necessarium, Venetiis, Hertz, 1750, vol. XI, coll. DCLXXVII-DCCXXV.
  • Histoire du baulme, in Garcia da Orta, Histoire des drogues, espiceries, et de certains médicamens simples, qui naissent és Indes, & en l’Amerique, divisé en deux parties. La premiere comprise en quatre livres, les deux premiers de Me. Garcie du Jardin, le troisiesme de Me. Christophle de la Coste, & le quatriesme de l’histoire du baulme adjoustée de nouveau en ceste seconde éd. où il est prouvé, que nous avons le vray baulme d’Arabie, contre l’opinion des anciens & modernes. La seconde composee de deux livres de Maistre Nicolas Monard, traictant de ce qui nous est apporté de l’Amerique. Le tout fidellement translaté en françois, par Antoine Colin […] par luy augm. de beaucoup d’annotations, de diverses drogues estrangeres & illustrée de plusieurs figures, non encores veuës, A Lyon, aux despens de Jean Pillehotte , 1619.
  • Dialogo sul balsamo, trad. it. di Luciano Cremonini, «Acta medicae historiae Patavina», 8-9 (1961-63), pp. 174-201.
  • De balsamo dialogus, Naples, Florida, NewsBank Readex, 2000 (riproduzione in microfiches dell’edizione Venetiis, sub signum Leonis, 1591).
  • Il balsamo, trad. it. di Luciano Cremonini, in Prospero Alpini, Le piante dell’Egitto. Il balsamo (Venezia, 1592), testi di Elsa M. Cappelletti, Giancarlo Cassina e Giuseppe Ongaro, trad. it. di Giuseppe Ongaro e Luciano Cremonini, Treviso, Antilia, 2009, pp. 141-147.